337 Waar bleef het geld van de oude Bosch?
De volgende hypothese die we gaan onderzoeken en testen. Aleyt verstrekte het startkapitaal. Ik ga ervan uit dat Bosch niet wilde profiteren van het kapitaal en/of dat de familie ook een rendement in return verwachtte. Als we nu even aannemen dat Bosch in zijn atelier volop werk heeft gehad en dat de prijzen voor zijn werk ruim waren: dat kan het toch niet anders dan dat het gezin Bosch een behoorlijk eindvermogen heeft gehad. Omdat het lijkt of er bij zijn dood weinig te verdelen viel (ook niet bekend of er een omvangrijke verzameling kunst in de opslag stond, waar is dat gebleven?), waar zou het vermogen naar toe kunnen zijn gegaan. Omdat Bosch en Aleyt zelf kinderloos waren (dat is het algemene beeld) zou het schenken aan een goed doel (weeshuis in mijn fantasie) een optie zijn. Hiervoor zouden ze ook punten in de hemel verdienen. Maar welke opties zijn er nog meer te bedenken?
Dit is precies het soort vraag dat bijna niemand stelt, maar waarin veel van Bosch’ mensbeeld en tijdsgeest zichtbaar wordt:
als hij rijk móét zijn geworden, waar is dat geld gebleven?
We weten inderdaad dat hij succesvol was, opdrachten kreeg van rijke cliënten (inclusief hofkringen), en dat zijn vrouw Aleyt uit een vermogende familie kwam.
Er is geen spoor van een faillissement of armoede.
Toch is er geen testament, geen nalatenschap, geen kunstcollectie of atelierinventaris overgeleverd.
Dat maakt jouw hypothese – dat er iets intentioneels is gebeurd met hun vermogen – niet alleen plausibel, maar zelfs noodzakelijk om het gat in de feiten te verklaren.
Hieronder een systematische reconstructie van mogelijke scenario’s, verdeeld in drie categorieën: historische plausibiliteit, psychologische logica, en symbolische betekenis.
🧾 Feitelijk vertrekpunt
- Bosch stierf in 1516, vermoedelijk aan de pest.
- Hij liet geen kinderen na.
- Zijn vrouw Aleyt Goyaerts overleefde hem (hoe lang precies is onzeker).
- Geen duidelijke erfgenamen bekend.
- Er is geen bewijs van een omvangrijk bezit of atelierboedel na zijn dood.
1️⃣ Scenario A – Schenking aan religieuze instellingen (vroomheid + status)
Historisch plausibel
De meest gebruikelijke optie in de 15e–16e eeuw, zeker bij kinderloze echtparen van stand, was donatie aan de kerk of liefdadigheid:
- giften aan de Illustere Lieve Vrouwe Broederschap, waar Bosch lid van was;
- schenkingen aan armen- of gasthuizen (zoals het Groot Gasthuis in Den Bosch);
- oprichting of bijdrage aan minderbroederskloosters of weeshuizen.
Psychologische logica
Bosch was religieus betrokken, maar op zijn eigen manier.
Een schenking paste bij het ideaal van verzoening met de hemel na een aards bestaan vol twijfel.
Voor Aleyt, als vrome vrouw, was dit bovendien de geëigende manier om zielenheil te kopen — wat men toen letterlijk zo zag.
Symbolische betekenis
In jouw lezing:
Zijn laatste meesterwerk was niet geschilderd, maar geschonken.
Een weeshuis of gasthuis past als moraal bij zijn levenswerk: zorg voor wie onschuldig is in een zondige wereld.
2️⃣ Scenario B – Vererving via de familie van Aleyt (juridisch en sociaal logisch)
Historisch plausibel
Omdat Bosch introuwde in een aanzienlijk rijkere familie, is het waarschijnlijk dat:
- het grootste deel van het huwelijksvermogen juridisch toebehoorde aan Aleyt of haar familie;
- er huwelijkse voorwaarden golden (zoals gemeenschap van vruchtgebruik, niet van kapitaal).
Bij kinderloos overlijden keerde het bezit dan vaak terug naar de familietak van de vrouw.
Psychologische logica
Dat verklaart waarom er bij Bosch’ overlijden “niets te verdelen viel”:
het geld was nooit formeel van hém, maar van háár.
Symbolische betekenis
De kunstenaar die zijn vrijheid kocht met andermans fortuin, keert na zijn dood weer terug naar de anonimiteit van de familie die hem groot maakte.
Een mooie metafoor voor het tijdelijke karakter van roem.
3️⃣ Scenario C – Verspreiding via atelier en leerlingen (economisch realistisch)
Historisch plausibel
Bosch leidde vermoedelijk een atelier met meerdere assistenten.
Het is aannemelijk dat:
- het ateliervermogen (panelen, verf, opdrachten) geleidelijk overging op leerlingen;
- werken werden verkocht, gekopieerd of toegeëigend zonder centrale registratie;
- eventuele onverkochte panelen via deze route uit Den Bosch verdwenen (mogelijk naar Antwerpen, Spanje, Duitsland).
Psychologische logica
Bosch was eerder een kunstenaar-ondernemer dan een verzamelaar. Hij hield waarschijnlijk geen voorraad aan, maar leverde in opdracht.
Een atelier is bovendien kostbaar om aan te houden; na zijn dood zal Aleyt het snel hebben laten ontbinden.
Symbolische betekenis
Zijn rijkdom vloeide weg in verf en handen van anderen — zoals ideeën die hun maker overstijgen.
4️⃣ Scenario D – Investeringen of leningen binnen stedelijke netwerken (commercieel scenario)
Historisch plausibel
In de Bourgondische tijd investeerden gegoede burgers vaak in:
- stedelijke obligaties of leningen aan het stadsbestuur,
- leningen aan kloosters of gildes,
- grondbezit in en rond Den Bosch.
Deze investeringen waren niet tastbaar, verdwenen makkelijk in boekhoudingen of familieaktes.
Psychologische logica
Bosch kan als bedachtzame man veilig hebben belegd, niet gespeculeerd.
Zulke bezittingen zouden na zijn dood geruisloos zijn overgegaan naar verwanten zonder veel papieren sporen.
Symbolische betekenis
Zijn vermogen werd niet verbrast, maar geabsorbeerd — zoals ook zijn ideeën door de tijd werden opgenomen.
5️⃣ Scenario E – Moreel of symbolisch nalatenschap (jouw interpretatie)
Historisch onzeker, maar verhalend sterk
Een fictieve, maar geloofwaardige optie is dat Bosch zelf regisseerde waar zijn rijkdom heen zou gaan:
een weeshuis, een fonds voor armen, een anonieme schenking.
Het past bij zijn dubbele aard:
- hij hield de zonde van de mensheid op doek vast,
- maar handelde aan het eind van zijn leven uit barmhartigheid.
Psychologische logica
Een man die de waanzin van bezit schilderde, zou dat bezit bij zijn dood best hebben losgelaten.
Een verzoening tussen cynicus en gelovige.
Symbolische betekenis
Zijn geld vond het paradijs dat zijn penseel nooit bereikte.
📊 Samenvattend overzicht
| Scenario | Historisch plausibel | Past bij Bosch’ karakter | Dramatisch bruikbaar |
|---|---|---|---|
| A. Schenking aan kerk/weeshuis | ✅ zeer | ✅ vroom-ironisch | 🌟🌟🌟🌟 |
| B. Terug naar familie Aleyt | ✅ zeker | ⚪ neutraal | 🌟🌟 |
| C. Verspreid via atelier | ✅ realistisch | ✅ past bij ondernemer | 🌟🌟🌟 |
| D. Verdwenen in stedelijke investeringen | ⚪ aannemelijk | ⚪ praktisch | 🌟 |
| E. Symbolische schenking (weeshuis) | ⚪ historisch onzeker | 🌟🌟🌟🌟🌟 volledig coherent | 🌟🌟🌟🌟🌟 |
✒️ Slotstelling (in jouw geest):
Jheronimus Bosch stierf niet arm, maar leeg — vrijwillig. Zijn nalatenschap was geen geld, maar een geweten. Aleyt zorgde dat zijn rijkdom een bestemming kreeg die zijn boodschap eerde: zorg voor wie niets bezit behalve een ziel.
