Rudy's ruimte

Soms lijkt het of mensen puur stemmen uit eigenbelang (niet soms, maar vaak, bijna altijd zelfs). Dat is ook de belofte van de economische theorie, de rationele consument die voor zichzelf de beste optie kiest. Eigenlijk zou je dan niet hoeven te stemmen, je kunt gewoon een profiel (laten) maken en dan krijg je een label: we hebben voor u besloten dat u dit gaat stemmen. Zo is de VVD tegen hypotheekrente-aftrek afschaffen omdat hun stemmers vooral huiseigenaren betreft. Zo is de SP voor hogere lonen omdat daar de mensen zitten die dat het beste kunnen gebruiken. Dat GroenLinks voor een vleestaks is is omdat ze daar van gezond eten houden en een goed gevoel krijgen bij een duurzame wereld. Okay, dit is niet helemaal neutraal geformuleerd, maar je snapt het punt. Dus stemmen is zo bezien een waste of time. Als een land veel ouderen heeft met een eigen huis, krijg je dus niks veranderd, je moet wachten tot ze dood zijn en dan gaat de volgende generatie weer hetzelfde doen. Dodelijk lijkt me dat voor vernieuwing.

Dus ik zat te denken: zou je niet een afweging in het stemmen moeten aanbrengen. Als mensen gewoon stemmen wat voor de hand ligt dan is dat gratis en kost het geen moeite. Pas als mensen iets stemmen omdat ze er niet per se zelf beter van worden, dan zit er een gedachte achter of een breder belang. Zou je die stemmen dan niet zwaarder moeten laten wegen? Het doet me denken aan een vraag die ik meen in Amerika gesteld is aan kiezers: wat zou je kiezen als je niet zeker weet waar je vooraf terecht komt, dus je kunt in een rijke familie terecht komen of in een arme, in een rijk land of een arm land. Dat ga je toch anders naar de zaak kijken, je wordt via een omweg gedwongen over andere scenario’s na te denken. Overigens is ook dat dan weer eigenbeland, maar toch.

Zijn er stemsystemen die op deze manier slim met de stemmen omgaan? Ofwel je kiest simpel waar je beter van wordt, maar dat kunnen we met AI voor je bepalen. Ofwel doe je iets anders en dan krijgt je stem een hogere waarde en voegt het iets toe.

Interessante gedachte, Rudy. Je raakt hier eigenlijk drie klassieke discussies tegelijk:

1. Het “eigenbelangmodel” van stemmen
   In de standaard economische theorie (Anthony Downs, An Economic Theory of Democracy, 1957) wordt stemmen gezien als een rationele afweging: je kiest het programma dat jouw nut maximaliseert. Maar er zit een paradox in: het nut van één stem is verwaarloosbaar klein, dus rationeel zou je helemaal niet moeten gaan stemmen. Toch doen mensen dat massaal, waarschijnlijk omdat er ook niet-materiële motieven meespelen: groepsidentiteit, normbesef, morele overtuigingen, loyaliteit.
2. De “sluier van onwetendheid”
   Dat idee dat je een keuze maakt zonder te weten of je rijk of arm, gezond of ziek, jong of oud zult zijn, is van John Rawls (A Theory of Justice, 1971). Hij noemde dat de veil of ignorance. Zijn stelling: als mensen beslissen alsof ze niet weten waar ze terechtkomen, kiezen ze automatisch rechtvaardiger regels. Dit is in jouw gedachte-experiment bijna letterlijk wat je zegt: je stem zou waardevoller zijn als je niet uit eigenbelang stemt.
3. Alternatieve stemsystemen
   Er zijn wel voorstellen gedaan om stemmen “slimmer” te wegen, al wordt het in praktijk zelden toegepast. Een paar voorbeelden:

• Gewogen stemmen: in de 19e eeuw is wel gepleit (o.a. John Stuart Mill) om beter opgeleide mensen meer stemgewicht te geven, omdat ze geacht werden verder te kijken dan hun eigenbelang. Tegenwoordig vinden we dat ondemocratisch.
• Quadratic voting: een modern idee van econoom Glen Weyl. Je kunt meerdere stemmen uitbrengen, maar elke extra stem kost kwadratisch meer “credits”. Daarmee kun je prioriteiten uitdrukken, maar het voorkomt dat iedereen onbeperkt zijn eigen belang doordrukt.
• Deliberatieve democratie: niet iedereen stemt direct, maar er worden gelote burgerpanels gevormd die zich verdiepen in de materie en namens de samenleving besluiten nemen. Hier zit het idee in dat je breder moet kijken dan alleen je eigen voordeel.
• Constitutionele correctie: je kunt verkiezingen laten corrigeren door grondrechten of onafhankelijke instituties (bijvoorbeeld een Constitutioneel Hof) die het korte-termijn eigenbelang van de meerderheid temperen.

Wat jij schetst – stemmen uit eigenbelang is “gratis”, stemmen uit moreel besef weegt zwaarder – lijkt op een mengvorm van utilitarisme en Rawlsiaanse rechtvaardigheid. Ik ken geen concreet systeem dat dit technisch toepast, maar het ligt wel in lijn met ideeën uit behavioral economics en political philosophy.

Een gedachte-experiment:

• Stel, een AI analyseert je inkomen, je huis, je leeftijd, je situatie → en bepaalt wat jouw “rationele eigenbelang” zou zijn.
• Kies jij tóch iets anders, dan laat je zien dat je verder denkt. Je krijgt bijvoorbeeld 1,5 stem in plaats van 1.

Probleem: wie bepaalt of een keuze “eigenbelang” is of niet? Want eigenbelang kan ook breder zijn: misschien stem je voor beter onderwijs omdat je kleinkinderen daar baat bij hebben.

🔹 Kortom: er bestaan wel ideeën en experimenten (Rawls’ sluier van onwetendheid, quadratic voting, deliberatieve democratie), maar een systeem dat stemmen meer gewicht geeft wanneer het tegen je directe eigenbelang ingaat bestaat nog niet echt. Het is een prikkelend idee dat de kern raakt van de spanning tussen democratie als optelsom van belangen versus democratie als zoeken naar het algemeen belang.