314 Het gaat niet goed met onze democratie: says who?
En weer een diepgravend stuk van Ewald Engelen, zie https://substack.com/home/post/p-175085801. Erg lang, dus hieronder een AI-samenvatting. Laat ik het zelf in eigen woorden samenvatten: het zijn onze eigen instituties die met hun eigen gekleurde weldenkende bril naar onze democratie kijken. Hier is sprake van een cirkelredening, omdat zij, ‘de anderen en onweldenkenden’, niet hun taal spreken en niet hun definities hebben van redelijk etc. Dus zien zij, ‘de redelijken’, dit als een bedreiging en ongewenste ontwikkeling. Hiermee wordt de polariteit en het onbegrip (tussen ‘redelijken en radicalen’) alleen nog maar groter. Ergste is vermoedelijk dat deze nette hoogopgeleide klasse het niet eens doorheeft want ‘dat is toch logisch, dat het zo gaat en moet gaan, we zijn welbespraakt en redelijk en zij zijn radicaal en anders en ondermijnend’.
Of mis ik iets en kun je inderdaad spreken van een objectief gevaarlijke ontwikkeling, los van door welke bril je kijkt? Ja, ik denk dat voor beide invalshoeken iets valt te zeggen, de redelijken mogen breder kijken en verbinding zoeken én de zgn radicalen kunnen wel degelijk een echte bedreiging vormen voor onze samenleving. Verbinding zoeken en empathie tonen (nieuwsgierigheid naar de diepere en achterliggende oorzaken en dynamiek) is wat hier ontbreekt.
1) Eén zin (lead)
Onze instituties kijken door hun eigen elitaire bril naar ‘de’ democratie, verklaren alles buiten dat kader tot bedreiging, en versterken zo—vaak onbewust—de polarisatie die ze zeggen te bestrijden.
2) Korte alinea
Het pijnlijke is niet dat populisten zo luid zijn, maar dat onze eigen instituties door hun eigen, keurig geschoolde bril bepalen wat “redelijk” is. Wie hun taal niet spreekt, geldt als radicaal of ondermijnend. Zo ontstaat een cirkelredenering: het liberale normenkader legitimeert zichzelf en verklaart afwijking tot gevaar. Gevolg: meer afstand, minder begrip—en elites die oprecht denken dat dit “gewoon logisch” is.
3) Pull-quote
“Wie de meetlat bezit, verklaart de ander tot afwijking.”
4) Implicaties (3 bullets)
- Epistemische tunnel: ‘Feiten’ en ‘redelijkheid’ worden eigendom van een klasse, niet van het gesprek.
- Zelfversterkende norm: Kritiek op het kader bewijst—volgens datzelfde kader—je onredelijkheid.
- Meer afstand: Intentie = beschermen van democratie; effect = meer polarisatie en wantrouwen.
Ik zie in deze analyse van Engelen overeenkomsten met wat ik eerder schreef over AZC-protesten en over Rik Torfs’ kritiek op morele superioriteit. En ligt de root van dergelijke analyses niet al bij Foucault?
Ja, dat sluit sterk op elkaar aan: je eerdere blogs over AZC-protesten, Rik Torfs’ kritiek op morele superioriteit, en de Foucaultiaanse analyse van uitsluiting draaien allemaal om dezelfde kern: wie de norm mag bepalen (weldenkend, redelijk, moreel juist) en wie daardoor buiten de kring wordt geplaatst (radicaal, bekrompen, gek).
Hier een overzichtstabel met overeenkomsten en verschillen:
Overzicht van overeenkomsten en verschillen
| Thema/bron | Kernpunt | Overeenkomst met Engelen (2025) | Verschil/nuance |
|---|---|---|---|
| Engelen over Raad van State (2025) | Elite-instituties (pers, wetenschap, recht) presenteren hun liberale democratiebegrip als neutrale norm. Alles daarbuiten wordt als radicaal, onredelijk of autocratisch gediskwalificeerd. | Zelflegitimerende cirkelredenering: wie niet de taal van de elite spreekt, wordt bedreiging genoemd. | Focus op institutionele macht en democratiebegrip; koppeling aan populisme en technocratie. |
| AZC-protesten (jouw blog) | Hoogopgeleiden zetten boze burgers die tegen komst van een AZC protesteren neer als “schreeuwers” of xenofoben, terwijl zij zelf geen overlast ervaren. | Zelfde dynamiek: morele en cognitieve superioriteit van een klasse die de norm bepaalt; tegenstem geldt als irrationeel of immoreel. | Concreet voorbeeld op lokaal niveau; hier gaat het om leefomgeving en ongelijkheid in draaglast. |
| Rik Torfs (jouw blog) | Torfs verwerpt morele superioriteit omdat ze impliciet veroordelend is: wie zich moreel beter voelt, sluit anderen buiten en maakt dialoog onmogelijk. | Zelfde mechanisme: de “redelijke elite” ziet zichzelf als hoeder van het goede, en plaatst de ander buiten de kring. | Meer ethisch/moreel perspectief, minder systemisch-institutioneel. |
| Foucault (Geschiedenis van de waanzin) | De maatschappij bepaalt wat normaal is en bestempelt wie daarvan afwijkt als “gek”, die moet worden opgesloten. | Zelfde logica: wie afwijkt van dominante rationaliteit of taal, wordt gediskwalificeerd en buitengesloten. | Meer historisch-filosofisch; minder toegepast op actuele democratie, maar dezelfde machtswerking. |
Rode draad
In alle gevallen gaat het om het monopolie op de norm:
- Wie bepaalt wat redelijk, moreel of rationeel is?
- Wie valt binnen, wie valt buiten?
Of het nu gaat om de Raad van State die populisten “radicaal” noemt, de hoogopgeleide elite die AZC-protesten ridiculiseert, Torfs die moreel superioriteitsgedrag doorprikt, of Foucault die laat zien hoe “gekken” sociaal worden geconstrueerd—het mechanisme is hetzelfde: macht wordt uitgeoefend via definities en taal.
Samenvatting
In haar jaarverslag 2025 waarschuwt de Raad van State voor een democratie die van vier kanten onder druk staat: van buiten (desinformatie door autocratische mogendheden), van boven (gebrek aan moreel leiderschap), van onderen (afgehaakte burgers) en vooral van binnenuit (erosie van het democratiebegrip).
De Raad signaleert een groeiende reductie van democratie tot louter meerderheidsbesluitvorming (“majority rules”), een opvatting die volgens haar vooral in “radicale politieke kringen” wordt gekoesterd. In dit beperkte democratiebegrip zouden rechterlijke uitspraken, journalistiek en maatschappelijke tegenbewegingen geen legitieme tegenmacht meer zijn. De Raad plaatst hier tegenover een “liberale democratie”, waarin checks and balances en instituties als pers en wetenschap intrinsiek deel uitmaken .
Critici stellen echter dat de Raad hiermee het liberale democratiebegrip ten onrechte depolitiseert en presenteert als neutrale norm. Deze instituties zijn in de afgelopen decennia zelf sterk gepolitiseerd en ideologisch gehomogeniseerd (Bovens & Wille, 2022) . Daardoor worden populistische aanvallen op pers, recht en wetenschap te gemakkelijk afgedaan als irrationeel of “radicaal”, zonder oog voor legitiem wantrouwen onder burgers die teleurgesteld zijn door bestuurlijke mislukkingen en technocratische eenzijdigheid (Draghi, 2024; Al-Gharbi, 2023) .
De Raad verbindt het beperkte democratiebegrip bovendien met het gevaar van “autocratisering” – een term die 19 keer in de tekst valt – en legt impliciet een link met fascisme. Daarmee sluit zij aan bij bredere sociaalliberale angsten na Trump en Brexit, waarin populistische verkiezingsoverwinningen als bedreiging voor de democratie worden beschouwd, ondanks hun legitieme electorale mandaat (Toscano, 2021; Habermas, 2024) .
Volgens politicologen als Philip Manow (2023) heeft zich sinds de jaren negentig een verschuiving voltrokken: waar democratie vroeger primair werd gedefinieerd als electorale representatie, wordt het nu verbonden met rechtsstaat en internationale instituties. Hierdoor komt electorale democratie “onder curatele” van liberale instituties. Populistische meerderheden worden zo gediskwalificeerd, terwijl technocratische macht – bijvoorbeeld via de EU en de ECB – ongemoeid blijft .
De kernkritiek luidt dat de Raad de democratie niet als crisis duidt omdat het systeem niet meer functioneert, maar omdat “het verkeerde soort meerderheden” nu politieke overwinningen behaalt. Daarmee wordt de electorale democratie ideologisch ondergeschikt gemaakt aan de liberale democratie, wat feitelijk neerkomt op een verschuiving richting technocratie (Estlund, 2003) .
Literatuur (selectie)
- Al-Gharbi, M. (2023). We Have Never Been Woke. Princeton University Press .
- Bovens, M., & Wille, A. (2022). Diplomademocratie. Prometheus .
- Draghi, M. (2024). EU Competitiveness Report. Europese Commissie .
- Estlund, D. (2003). Why Not Epistocracy? Brown University .
- Habermas, J. (2024). Essay in Süddeutsche Zeitung .
- Manow, P. (2023). Unter Beobachtung. Suhrkamp .
- Raad van State. (2025). Jaarverslag 2024 – Beschouwing: De waarde van democratie .
- Toscano, A. (2021). Late Fascism. Verso .
