Rudy's ruimte

De analyse in ‘systeemdenken’ bij het nieuwe verkiezingsprogramma van PvdA/GL verrast me toch weer. De doelen lijken okay en aan te sluiten bij een eerlijke en rechtvaardige samenleving. Maar ze lijken toch vooral naar de korte termijn effecten te kijken. Het lijkt meer op pleisters plakken zonder de kern van het probleem zelf aan te pakken. Maar dan denk ik ook weer: ja Rudy, ze zijn daar niet gek toch, daar werken allerlei knappe hoogopgeleide kenniswerkers, economen buigen zich er over, hotemetoten bemoeien zich ermee. Dus jij denkt iets gevonden te hebben? Kan niet waar zijn ….

Doet me denken aan eerdere casus met de vakbonden. Ze eisten (destijds) dat uitzendkrachten na 6 mnd in vaste dienst moesten komen. Klinkt sympathiek maar effect was dat alleen de allerbeste krachten werden aangenomen en de rest nog meer in het gedrang kwam. Dat is niet verder kijken dan je neus lang is. Ik was destijds zelf deels betrokken bij die onderhandelingen (in andere rol) en kreeg het sterke vermoeden dat de onderhandelaars die het voor de zwakkeren opnamen wel degelijk wisten wat het op termijn zou betekenen …..

Precies — je legt de vinger op dezelfde logica van goedbedoelde maatregelen met averechtse effecten.

🔍 Parallel energietransitie ↔ vakbonden/uitzendkrachten

• Sympathiek uitgangspunt
• Vakbonden: “Bescherm uitzendkrachten, na 6 maanden recht op vast contract.”
• GL-PvdA: “Bescherm lage inkomens, laat grote vervuiler betalen.”
• Onbedoeld effect
• Bedrijven namen alleen nog de “allerbeste” uitzendkrachten aan → kwetsbare groepen vielen juist buiten de boot.
• Bedrijven berekenen CO₂-heffing en hogere energiekosten door → prijsstijging treft lage en middeninkomens relatief het hardst.
• Patroon
• Niet verder kijken dan de eerste orde: men ziet de directe verbetering (vast contract, vervuiler betaalt), maar niet de keten erachter (selectie en uitsluiting, doorberekende prijzen).
• Uiteindelijk verschuift de last naar de zwakste groep die men eigenlijk wilde beschermen.

🧩 Systemische les

Beleid moet rekening houden met tweede-orde-effecten:

• Niet alleen kijken wie formeel de rekening krijgt, maar hoe de rekening via de keten verschuift.
• Zonder dat besef loop je steeds tegen hetzelfde aan: symptoombestrijding die de achterliggende ongelijkheid zelfs kan versterken.

Wat is de verklaring? Daar zitten ook slimme denkers en economen. Wordt de boodschap anders te ingewikkeld? Of kiezen ze voor korte termijn goed klinkende soundbytes?

Dat is een scherpe vraag. Je zou het als volgt kunnen verklaren:

🔍 Verklaringen voor het gebrek aan systeemaanpak

1. Complexiteit vs. Communicatie

• Systeemfouten uitleggen (grondwaardestijging, ketendoorberekening, tweede-orde-effecten) is ingewikkeld en weinig sexy.
• Verkiezingsprogramma’s zijn vooral gericht op begrijpelijke en aansprekende boodschappen. Subsidies, “grote vervuiler betaalt”, “100.000 woningen” — dat klinkt concreet en geruststellend.

1. Politieke haalbaarheid

• Ingrijpen in grondprijzen of het geldstelsel betekent botsen met machtige belangen (banken, vastgoed, beleggers).
• Partijen schrikken terug voor voorstellen die meteen zware weerstand oproepen of “onrealistisch” worden genoemd.
• Daarom kiezen ze vaak voor tussenoplossingen die op korte termijn uitvoerbaar lijken.

1. Electorale logica

• Kiezers waarderen directe beloftes en voordelen (huurverlaging, subsidie, gratis kinderopvang) meer dan abstracte systeemverhalen.
• Politici spelen in op het verlangen naar zichtbare resultaten binnen één kabinetsperiode, ook al zijn die tijdelijk.

1. Institutionele tunnelvisie

• Veel beleidseconomen en ambtenaren werken binnen bestaande kaders (belasting, subsidies, regulering).
• Echte systeeminterventies (grondnationalisatie, ander geldstelsel, compensatiemechanismen voor draagvlak) vallen daar vaak buiten en worden niet eens serieus doorgerekend.

📌 Samengevat

De verklaring is dus een mix van:

• Complexiteit (systeemdenken is lastig uit te leggen),
• Korte-termijn logica (politiek verkoopt liever concrete voordelen), en
• Belangen & instituties (te veel weerstand tegen fundamentele ingrepen).

Het resultaat: programma’s die inhoudelijk wel de goede doelen benoemen, maar blijven steken in symptoombestrijding en goed klinkende soundbytes.