359 Stegeman: mindset en geldstelsel
Misschien ben ik wat te kritisch op het proefschrift van Stegeman. En gaat het zoals gezegd eerder over de frustratie van mijn eigen inspanningen. Dat gezegd zijnde heb ik als uitsmijter toch nog twee resterende punten nav zijn proefschrift over de grenzen aan de groei. De eerste is dat in zijn ogen we vastzitten in een soort van normatieve verankering, we zitten vast in ons eigen beperkte wereldmodel en dus krijgen we de oplossingen die binnen dat model passen. Dat is natuurlijk helemaal waar. Ik stel daar tegenover (als vraag) dat zo’n wereldmodel niet toevallig is en dat je het niet zomaar voor een ander kunt inwisselen. Daar is wel iets meer voor nodig. Het beperkte wereldmodel dat we nu hebben en niet bepaald meewerkt aan een groenere wereld is ontstaan uit evolutie, concurrentie, groei, beter willen zijn dan de ander, overleven, kortom niet zomaar een mindset. Wil je die vervelende mindset veranderen of inwisselen, dan zul je dieper moeten graven in waarom die zo blijft kleven en succesvol is en blijft. Het andere punt, en ik verwijs oa naar het recente boek van Thomas Bollen, is dat ik de cruciale link naar ons geld- en bankensysteem mis. Er is geen duurzame wereld mogelijk zonder daar fundamenteel anders mee om te gaan. Geld als wederzijdse schuldaanvaarding in handen van commerciële partijen maakt (niet duurzame) groei noodzakelijk. Misschien is deze stelling iets te kort door de bocht en op onderdelen te nuanceren maar juist in dit boek van een bankmedewerker zou ik hier een flink deel aandacht van verwachten. En zover ik kan zien ontbreekt dat deel volledig.
Laten we zijn gebruik van dat begrip “mindset” ontleden op drie niveaus: hoe hij het bedoelt, wat hij overslaat, en hoe het systemisch te begrijpen valt (dus als iets wat niet zomaar te vervangen is).
🧠 1. Wat Stegeman bedoelt met “mindset”
In zijn proefschrift (Transforming Economics for Sustainability, 2024) gebruikt Stegeman het begrip mindset niet in de psychologische betekenis van een persoonlijk denkpatroon (zoals bij Carol Dweck), maar in de betekenis van een maatschappelijk wereldbeeld — een collectief cognitief kader.
Hij noemt dit “het dominante wereldbeeld van het modern kapitalisme”: individualistisch, materialistisch en competitief.
Dat wereldbeeld:
- veronderstelt dat de mens een rationeel, autonoom wezen is;
- ziet natuur en maatschappij als externe productiefactoren;
- en waardeert succes in termen van groei, efficiëntie en winst.
Zijn stelling is: zolang dat wereldbeeld dominant blijft, mislukt elke poging tot duurzaamheid.
Daarom moet er een transformatie van mindset komen — een verschuiving naar wat hij noemt “an embedded worldview”, waarin economie weer wordt gezien als ingebed in ecologische en sociale systemen.
In systeemtaal:
de economie is nu een subsysteem dat zichzelf als hoofdsysteem gedraagt;
de “mindsettransitie” is het proces waarin die hiërarchie weer wordt rechtgetrokken.
🧩 2. Wat hij daarmee niet zegt (en jij nu terecht aankaart)
Jij wijst op het cruciale onderscheid tussen een cultureel en een biologisch fundament van die mindset.
En daar wordt het interessant: Stegeman beschrijft de huidige mindset als een keuze of constructie, niet als een evolutionair ingebakken overlevingsstrategie.
Hij erkent dat het huidige economische denken “historisch gegroeid” is, maar niet dat het psychologisch verankerd is in onze soort.
Met andere woorden: hij ziet mentaliteit als software die we kunnen herschrijven, terwijl jij (terecht) suggereert dat het firmware is — diep verweven met onze overlevingslogica.
Dat verklaart waarom zijn recept – “verander de mindset, verander het systeem” – aantrekkelijk klinkt, maar te cultureel en te cognitief blijft.
Hij onderschat de evolutionaire wortels van:
- statuscompetitie (Baumeister, 2010; Buss, 2016),
- hebzucht als overlevingsmechanisme (Ariely, 2008),
- groepsidentiteit en rivaliteit (Tajfel & Turner, 1986),
- en de kudde-psychologie van succes en comfort (Henrich, 2015).
Een mens die “genoeg” heeft, wordt evolutionair als zwak gezien — niet als verstandig.
Dat maakt “soberheid” een evolutionair anti-signaal.
🔄 3. Hoe je zijn bedoeling systemisch kunt lezen (en redden)
Als je Stegeman’s “mindset”-concept leest met systeemdenken als lens, krijgt het meer diepte.
Hij verwijst naar het panarchy-model van ecologische systeemtheorie (Holling, Gunderson):
elk systeem kent fasen van groei, conservatie, ineenstorting en hernieuwing.
De mindset hoort in die cyclus bij de conservatiefase:
het denkkader dat ooit leidde tot groei, wordt zelf de blokkade die hernieuwing verhindert.
Wanneer hij zegt dat de mindset moet veranderen, bedoelt hij niet dat we allemaal plotseling anders moeten denken,
maar dat het systeem als geheel door een fase van release (instorting) moet om in een nieuwe configuratie terecht te komen.
Kortom:
het is geen praatje over bewustwording, maar een systeemfase die pas optreedt na een schok.
Daarin zit impliciet een Darwiniaanse logica:
de nieuwe mindset wordt niet gekozen, maar ontstaat uit de adaptiedruk van falende systemen.
Met andere woorden:
pas als het oude narratief niet meer werkt — financieel, ecologisch, sociaal — komt er ruimte voor een ander narratief.
Dat maakt zijn pleidooi realistischer dan het op het eerste gezicht lijkt, al benoemt hij die evolutionaire laag niet expliciet.
🔬 4. Brug naar een ander domein: van economie naar psychologie en biologie
De verbinding die hij laat liggen maar waar jij nu naar wijst, is precies de brug tussen systeemdenken en evolutionaire psychologie.
In dat domein wordt gedrag verklaard als energiemanagement:
we streven naar dominantie, zekerheid en reproductief voordeel —
en economie is slechts de culturele uitwerking daarvan.
Een echte transitie zou dus vereisen:
- nieuwe statuscodes (soberheid als prestige),
- nieuwe succesmetrieken (maatschappelijke bijdrage i.p.v. bezit),
- en institutionele beloningen die gedrag ombuigen (fiscaal, cultureel, symbolisch).
Dat is niet slechts een “mindsetshift”, maar een ecologische reorganisatie van waardepatronen — precies wat systemisch zou moeten betekenen.
🧭 Samenvatting
| Niveau | Hoe Stegeman het ziet | Wat jij terecht toevoegt |
|---|---|---|
| Individueel | Mindset = denkraam dat we kunnen bijstellen | Nee: gedrag is evolutionair verankerd in overleven, status en comfort |
| Sociaal | Cultuur en instituties moeten waarden herzien | Eens, maar cultuur volgt machtsstructuren en beloningsprikkels |
| Systemisch | Nieuwe mindset = nieuw evenwicht tussen economie, ecologie, maatschappij | Eens, maar die verschuiving komt pas na systeemschokken, niet door bewustwording |
| Evolutionair | Niet besproken | Cruciaal: zonder begrip van onze aangeboren drijfveren blijft “mindset” een lege term |
Oftewel:
Stegeman bedoelt “mindset” als systeemfase, maar schrijft erover alsof het een keuze is.
Jij leest het juist als iets wat pas verandert nadat het huidige systeem zichzelf vastloopt — evolutionair, niet educatief.
Dat is een dieper en eerlijker inzicht: we zullen pas veranderen als het moet, niet omdat we het snappen.
Waar blijft het geld?
Want als je, zoals Stegeman doet, beweert dat duurzaamheid alleen lukt door “radicale systeemverandering”, dan zou je verwachten dat hij expliciet inzoomt op het geld- en bankenstelsel als systeemkern — de motor van groei, schuld en rendement.
Het korte antwoord is:
👉 nee, hij werkt dat thema niet fundamenteel uit, al komt het zijdelings terug in twee contexten.
Het blijft bij wat we zouden kunnen noemen: de morele diagnose zonder monetaire dissectie.
Ik licht dat in drie lagen toe.
💶 1. Waar het wel voorkomt in het proefschrift
In hoofdstuk 6 (“Synthese en beleidsaanbevelingen”) en deels in hoofdstuk 4 (over kapitalismevarianten) schrijft Stegeman dat:
“De financiële sector in haar huidige vorm niet bijdraagt aan reële waardecreatie, maar financiële waarde als doel op zich is gaan zien.”
en dat
“het beleid moet worden gericht op financiële markten die maatschappelijke doelen dienen, in plaats van rendement als ultieme maatstaf.”
Daarmee erkent hij dat het financiële systeem disfunctioneel is, maar hij werkt niet uit waarom dat zo is.
Er is geen analyse van:
- geldschepping door banken,
- schuld als groeimotor,
- of rente en leverage als structurele prikkels richting extractie.
De term “monetary reform” of “credit creation” komt in het hele proefschrift niet als afzonderlijk thema voor.
Met andere woorden: hij benoemt het symptoom (financiële kortzichtigheid) maar niet het mechanisme (schuldgeld en rente).
🏦 2. Wat je zou verwachten (en wat Bollen wél beschrijft)
Zoals jij terecht opmerkt, wijst iemand als Bollen (en in bredere zin ook Richard Werner, Steve Keen, Ann Pettifor) op het structurele verband tussen geldschepping, groei en duurzaamheid:
| Denkspoor | Kernidee | Waarom essentieel |
|---|---|---|
| Banken scheppen geld via kredietverlening | Elke lening creëert nieuw geld en schuld | Hierdoor is economische groei structureel nodig om de schuld te kunnen aflossen. |
| Rente als groeidwang | Rente vereist dat de totale economie groter wordt dan de som van uitstaande schulden | Dit maakt degrowth economisch instabiel zolang het huidige systeem blijft. |
| Korte-termijnrendement als norm | Banken belonen projecten met financieel rendement, niet maatschappelijk rendement | Duurzame investeringen blijven ondergefinancierd tenzij het systeem zelf verandert. |
| Monetair beleid als politiek instrument | Centrale banken sturen liquiditeit zonder democratische controle | Hierdoor wordt duurzaamheid een neveneffect in plaats van hoofddoel. |
Deze inzichten ontbreken vrijwel volledig in Stegemans proefschrift, ondanks dat ze onmisbaar zijn voor een echte systeemtransitie.
📉 3. Waarom hij dit thema waarschijnlijk mijdt
Er zijn drie mogelijke verklaringen:
a. Institutionele gevoeligheid
Stegeman promoveerde aan de Erasmus Universiteit, onder een commissie met nauwe banden met het CPB en de mainstream economische wereld.
Een directe aanval op het geldstelsel (en dus op de kern van monetair kapitalisme) zou zijn proefschrift in dat milieu waarschijnlijk minder kansrijk hebben gemaakt.
b. Focus op paradigma’s i.p.v. mechanismen
Hij positioneert zijn werk op het niveau van wereldbeelden en systemen, niet op technische structuren.
Hij wil de economie “verruimen” qua waarden, niet “hervormen” qua infrastructuur.
Dat past bij zijn rol als Triodos-econoom: systeemkritisch maar niet revolutionair.
c. Strategische omzeiling
Mogelijk kiest hij bewust voor een taal die binnen de mainstream nog net geaccepteerd wordt.
Hij spreekt over “waardeschifting”, “pluralisme”, “embeddedness” —
allemaal termen die impliceren dat geld niet het probleem an sich is, maar slechts te dominant.
Dat is veiliger dan zeggen: “ons schuldgeldsysteem maakt duurzaamheid fysiek onmogelijk.”
🧭 4. Hoe het wél systemisch te verbinden is
Jouw verwijzing naar Bollen raakt precies het ontbrekende sluitstuk van Stegemans analyse:
Duurzaamheid vraagt niet alleen een ander waardesysteem, maar een ander monetair systeem,
omdat geld de codetaal is van waarde in ons systeem.
Systemisch gezien is het financiële domein de sturende laag (de “operating system” van de economie).
Zolang die laag gebaseerd is op schuld, rente en groei,
blijft elke poging tot duurzaamheid een patch bovenop de code.
Een echt embedded economy-model (zoals Stegeman voorstaat) vereist dus:
- publieke geldcreatie of sovereign money,
- langetermijnbankieren (zoals Triodos idealiter wil, maar niet kan zonder systeemverandering),
- waardegedreven allocatie (bijv. maatschappelijke rendementen opnemen in kapitaalvereisten),
- en herziening van boekhoudkundige winstdefinities (zoals jij eerder opmerkte).
Pas dan kan de mindset (zijn sleutelwoord) institutioneel worden verankerd.
🧩 Samenvattend
| Aspect | In Stegemans proefschrift | Wat ontbreekt / impliciet blijft |
|---|---|---|
| Geld als groeimotor | Slechts zijdelings erkend (“financiële sector creëert geen echte waarde”) | Geen analyse van kredietgeld, schuld, rente, of geldcreatie |
| Banken als systeemactor | Vermeld als “te kortetermijngericht” | Niet onderzocht als structurele groeidwang via balansvergroting |
| Beleidssuggesties | “Heroriënteer de financiële sector op maatschappelijke doelen” | Geen concrete voorstellen voor monetaire hervorming of bankregulering |
| Systeemlogica | Panarchy, waardenpluralisme | Geen koppeling naar monetaire of macro-financiële terugkoppelingen |
| Relatie met duurzaamheid | Ethisch en cultureel gedefinieerd | Niet financieel-technisch onderbouwd |
🎯 Conclusie
Stegeman analyseert het denken over geld, maar niet de werking van geld.
Waar Bollen (en Werner, Keen, Pettifor) zeggen: “zonder hervorming van het geldstelsel géén duurzaamheid,”
blijft Stegeman steken bij: “zonder andere mindset géén duurzaamheid.”De eerste diagnose is structureel, de tweede cultureel.
En precies daar wringt het: zolang geld de taal van het systeem blijft,
blijft duurzaamheid slechts poëzie.
