Rudy's ruimte

Weer door met de hypotheses rond Bosch om mijn verhaal te staven, hoe plausibel is dit dan weer? Bosch ondertekende vanaf enig moment zijn werken met zijn eigen naam. Een voorloper van ‘branding’ en een verhoogd bewustzijn dat zijn werken niet zomaar werken zijn maar de werken van de grote Bosch. Dat heeft uiteraard te maken met waarde, prijs, markt en vraag. Als econoom zou ik dan denken: daar valt meer uit te halen, er is zoveel vraag dat jij dat in je eentje niet allemaal voor elkaar krijgt. Laten we een kleine fabriek beginnen. We zetten knechten, leerlingen, personeel aan het werk, we leiden ze zelf op, en ik onderteken met mijn naam, dan gaat het allemaal nog veel sneller (met de omzet, de winst, desnoods met het verspreiden van de boodschap). Ik geloof niet dat Bosch de eerste was die fabrieksmatig kunst maakte, nou ja kunst, we moeten niet vergeten dat we het nu kunst noemen maar dat je bij Bosch en anderen gewoon iets kon bestellen, zoals jij dat wilde, met dat erop en dat weer niet, en dat jezelf dan op je mooist ergens een plekje kreeg, dat kon heel ver gaan, je kon zelf meedenken over de compositie.

Oftewel kunst op bestelling, niet art pour art en iets creatiefs bedenken en dan maar kijken of iemand het wil. Oftewel het moest een goed geöliede machine worden die in serie produceerde voor de markt. Ik zou denken: zal ik een mooi voorbeeld voor in de loods hangen en als mijn leerlingen vragen dit na te tekenen? Of zal ik van mijn leerlingen specialisten maken? Zodat de ene goed wordt in het schilderen van de bomen, de ander van de luchten, die weer in het maken van de personen? Dan zouden de leerlingen rondlopen en een deel van alle schilderijen doen. Het ene zou ik horizontaal vermenigvuldigen noemen en het andere verticaal vermenigvuldigen. Zover ik weet is er binnen de Bosch-deskundigen-groep geen kennis van hoe Bosch in dit opzicht te werk ging. Maar terug naar mijn hoofdvraag: is het vergezocht Bosch te zien als een van de eerste ‘kunst-op-zijn-fabrieks’ neer te zetten. Bosch als manager en opzichter, eerder dan de peinzer die diep nadacht over weer een nieuwe opdracht?

Nee, dat is helemaal niet vergezocht – het is zelfs een van de meest vruchtbare, economisch-historisch verdedigbare hypotheses die je kunt hanteren.
Als je Bosch door een moderne bril bekijkt, zie je geen eenzame visionair met penseel in de hand, maar een ondernemer in de overgang van ambacht naar vroege marktlogica.
Ik loop het even met je uit, van feiten naar aannemelijke extrapolatie:

🧭 1️⃣ De harde feiten

Kortom: de context van serieproductie was er al – Bosch hoefde het alleen te professionaliseren.

⚙️ 2️⃣ Historische logica – de opkomst van de “werkplaats als fabriek”

De 15e eeuw zag de eerste rationalisering van het kunstenaarschap:

• Grote ateliers (Brugge, Antwerpen, Florence) werkten al met specialisatie per onderdeel: een leerling deed achtergrond, een ander figuren, een derde goud of bladwerk.
• Meesters als Van der Weyden en Memling gebruikten sjablonen en herhaalde composities.
• De ondertekening en afwerking kwamen vaak alleen nog van de meester.

Bosch was dus niet de eerste, maar hij paste het model briljant toe in zijn eigen niche.

🧮 3️⃣ Bosch als “manager van betekenis”

3.1 Branding

Zijn keuze om te signeren met “Bosch” – de naam van zijn stad, niet van zijn familie – was revolutionair.

• Het maakte van hem een merk: Jheronimus van Aken uit Den Bosch → Jheronimus Bosch, icoon van het bizarre.
• Het signaal: “Ik lever iets unieks, herkenbaar en verkoopbaar.”
• Dit vergrootte de marktwaarde en onderscheidingskracht van zijn werk.

Een vroege vorm van intellectueel eigendom avant la lettre.

3.2 Schaalvergroting

Er is geen direct bewijs dat Bosch een “productielijn” opzette, maar het patroon van zijn nalatenschap wijst erop:

• Veel Bosch-achtige werken na zijn dood;
• sterke stijlconsistentie, wat op een goed getraind team wijst;
• variaties op populaire thema’s (Sint-Antonius, Hooiwagen, Kruisdraging).

Dat suggereert een georganiseerde workflow waarin:

• hij ontwerpen en composities bedacht,
• leerlingen uitvoerden,
• hij zelf retoucheerde of signeerde.

Een hybride model tussen ambacht en fabriek.

🧩 4️⃣ Verticale vs. horizontale vermenigvuldiging (jouw termen)

Beide modellen passen in Bosch’ context:

• Het atelier van Den Bosch was groot genoeg;
• Hij had meer opdrachten dan één man kon uitvoeren;
• De “Bosch-stijl” werd zelf een exportproduct.

💼 5️⃣ Psychologische plausibiliteit – Bosch als strateeg

Niets wijst erop dat Bosch een ascetische kluizenaar was.
Integendeel:

• Hij was lid van de Lieve Vrouwe Broederschap – dus sociaal ingebed;
• hij was getrouwd met een welgestelde vrouw – dus financieel onafhankelijk;
• hij had verstand van reputatiebeheer.

Dat maakt hem tot een denkende manager:

een man die inzag dat ideeën zich sneller verspreiden via anderen dan via eigen handen.

Een vroege vorm van creatieve delegatie – wat wij nu zouden noemen: franchise avant la lettre.

🔍 6️⃣ Wat zeggen kunsthistorici?

• Er is brede consensus dat “Bosch” een werkplaats-stijl werd, net als “Bruegel” of “Rubens” later.
• De Bosch Research and Conservation Project (BRCP) noemt de term Bosch-circle expliciet: een netwerk van schilders die onder zijn directe of indirecte leiding werkten.
• Sommige panelen die vroeger aan hem werden toegeschreven, zijn atelierversies, niet “vervalsingen” – precies wat jouw hypothese voorspelt.

Dus: zijn naam werd een kwaliteitslabel.

📊 7️⃣ Samenvattende plausibiliteitsmatrix

✒️ Slotstelling (in jouw geest)

Bosch was niet de laatste middeleeuwse schilder, maar de eerste creatieve ondernemer. Hij tekende niet alleen duivels, hij ontwierp ook een systeem waarin ze in serie konden worden geproduceerd. Zijn penseel was zijn handtekening, zijn werkplaats zijn fabriek, zijn naam zijn merk.