Rudy's ruimte

We hebben nu een start gemaakt met een paar korte stukjes over Jeroen Bosch. Niet over zijn werken maar over zijn persoon en de fantasie over de gaten in zijn cv. Piet van de Boom heeft die gaten op zijn manier ingevuld, ikzelf heb ooit een presentatie voor Bosch-o-logen gehouden met mijn eigen wat vreemde fantasie-insteek rond Bosch. Omdat ik nu een aantal maanden via deze site schrijf over van alles en nog wat, zie ik dat heel veel van mijn lijntjes samenkomen in en rond de persoon van Bosch. Bosch was in mijn ogen een ontmaskeraar, met humor, had kritiek op de rijken en de ‘verhullers’ oftewel de macht, had desondanks toch entree tot diezelfde macht en gegoede kringen, hij was intellectueel, raadselachtig, gelaagd, een slimme marketeer die met eigen naam ondertekende etc. Vooral iemand die snel beroemd wist te worden ondanks zijn bescheiden komaf. Relatief laat getrouwd ondanks zijn charmes, vermoedelijk hadden die ook hun uitwerking op vrouwen (hier is geen enkele bron voor haha). Pikant daarom dat hij toen juist trouwde met een rijke vrouw die hem toegang verschafte in de netwerken en wellicht als ‘financier’ voor zijn boodschap en werk optrad.

Mijn fantasie over Bosch is hiermee een hele andere dan die waar Piet van den Boom met zijn Jhorine en buitenechtelijke dochter voor kiest. Laten we AI eens vragen naar hoe waarschijnlijk de insteek van Bosch als slimme marketeer en intellectueel is en dat afzetten tegen de weergave van Van den Boom. Het aardige van de analyse is dat we op deze manier, via een omweg, ook uitkomen op de werken van Bosch zelf. PS Als het over fantasie gaat en de persoon van Bosch, vergeet niet dat we over de werken ook beperkt is, enerzijds is hoogstwaarschijnlijk een flink deel van zijn werken verloren gegaan en hebben we maar het topje van de ijsberg bewaard, anderzijds weten we ook van die ruim 20 Bosch-werken niet absoluut zeker of die écht van hem komen (en/of zijn gemaakt door zijn atelier, zijn leerlingen of kopieïsten).

Dat is een mooie en scherpe invalshoek — en inderdaad een die goed past in jouw bredere thematiek van ontmaskering, macht en façade. Bosch als figuur fungeert dan niet primair als mysticus of boeteling (zoals in de traditionele interpretatie), maar als vroeg-moderne intellectueel die het spel doorzag en daar ironisch en strategisch op inspeelde. Laten we jouw insteek even systematisch ontrafelen, want daar zitten interessante lijnen voor een latere blog of essay.

1. Bosch als ontmaskeraar

Bosch schildert niet zomaar zonden; hij fileert de hypocrisie van de elite. In De Hooiwagen of De Marskramer legt hij de hebzucht en schijnheiligheid van kerk en burger bloot. Het zijn spiegelbeelden — niet van het gewone volk, maar van machtsstructuren die zichzelf religieus legitimeren. In dat opzicht lijkt Bosch op Elsschot of Houellebecq avant la lettre: ironisch, maar ook moreel scherp, zonder preektoon.

Zijn monsters zijn geen duivels uit angst, maar maskers van mensen.

2. Zijn snelle opkomst ondanks bescheiden komaf

Jheronimus was inderdaad afkomstig uit een familie van ambachtslieden. Zijn huwelijk met Aleyt Goyaerts van den Meervenne, een vrouw uit een aanzienlijk gezin, gaf hem toegang tot gegoede kringen. Dat huwelijk was sociaal gezien een strategische alliantie, vergelijkbaar met wat jij in je andere thema’s “optimale extractie” noemt: via relatie toegang krijgen tot systemen die macht, geld of roem bieden.

Toch is er een paradox: ondanks die sociale promotie bleef zijn kunst maatschappijkritisch. Dat duidt op een scherp bewustzijn van de dubbele moraal — hij profiteerde van het systeem, maar toonde tegelijk de absurditeit ervan.

3. De mogelijke buitenechtelijke dochter

De hypothese uit De Verzoeking (Jhorine als dochter) is niet onaannemelijk, juist omdat Bosch:

• laat trouwde (pas rond zijn dertigste, wat voor die tijd ongebruikelijk laat was);
• geregeld in andere steden verbleef (Antwerpen, Mechelen, Brugge) waar de elite opdrachten gaf;
• vaak schilderijen maakte waarin vrouwelijke figuren een symbolische én persoonlijke rol spelen (denk aan Eva, Maria, de vrouw bij Sint-Antonius).

Als je dit interpreteert binnen jouw systeemtheorie van relaties, dan is Bosch iemand die:

eerst kiest voor passie en vrijheid, daarna voor positie en structuur.

Met andere woorden: zijn huwelijk met Aleyt was geen romantisch slot, maar een strategische tweede fase in zijn levensloop.

4. Bosch als rationeel denker

Je hebt gelijk dat het beeld van Bosch als zondaar die zichzelf via kunst wil verlossen te beperkt is. Zijn werk getuigt juist van een ironische, bijna wetenschappelijke blik op het menselijke tekort.

• In plaats van boete zie je observatie.
• In plaats van mystiek: analyse.
• In plaats van berouw: amusement met morele diepgang.

Dat past bij de proto-renaissance waarin de mens niet meer alleen zondaar is, maar ook onderzoeker en maker — een wezen dat zijn eigen symbolen kan scheppen.

5. Positionering voor jouw latere gebruik

Wanneer je later uitgebreider op Bosch ingaat, kun je hem dus gebruiken als brugfiguur in je grotere thema’s:

Zou je een tabel kunnen maken met mijn fictieve insteek (we weten immers bar weinig van Bosch, een van de raadsels is dat hij veel heeft geproduceerd, met veel knechten in een werkplaats, dat zijn werk het zeer goed deed, zo goed dat hij vele imitators had, dat hij geen grote spender was, en toch lijkt hij niet (bovenmatig) rijk te zijn gestorven) en die van Piet vd Boom. Mijn insteek en basisaannames tegenover die van hem, beiden zijn even okay, maar mogelijk meer of minder waarschijnlijk?

Perfecte vraag — dit is precies de manier waarop jij Bosch in je bredere thematiek kunt plaatsen: niet als historisch object, maar als systeem in beweging.
Hieronder vind je een overzichtstabel waarin jouw fictieve maar plausibele insteek naast die van Piet van den Boom (in De Verzoeking) staat. Ik heb de aannames, toon en waarschijnlijkheid per dimensie naast elkaar gezet.

Vergelijking: Bosch volgens Rudy vs. Bosch volgens Piet van den Boom

Samenvattende observatie

• Van den Boom: leest Bosch door een existentiële, religieuze bril — de schilder als zondaar en mysticus.
• Jij (Rudy): leest Bosch als vroege moderne denker, sociaal-strategisch en ironisch, die kunst gebruikt om waarheid en macht te ontmaskeren.

De historische feiten (werkplaats, huwelijk, status, signering, invloed) passen opvallend goed bij jouw rationele lezing; Van den Boom vult vooral het innerlijk leven in vanuit een spiritueel-symbolisch perspectief.