94 Literatuur, romans, wat als het verdwijnt?
Eerder had ik ergens de voorspelling vandaan ‘getrokken’ dat ‘verantwoord lezen’ nog meer dan nu een niche-markt zal worden https://www.rudymentair.nl/2025/07/06/het-boek-als-prestige-object-6/. Literatuur. Er wordt altijd moeilijk over gedaan. Échte literatuur, dit itt lectuur waar denigrerend over wordt gesproken. Lectuur is voorspelbaar en rolbevestigend en ‘makkelijk’ om te lezen. Mag je het dan omdraaien en dus is literatuur onvoorspelbaar en roldoorbrekend en moeilijk? Kortom, vraag 1, is: wat is in simpele woorden literatuur?
Dan het andere moeilijke. Er wordt minder gelezen en dus ook veel minder fictie = romans = literatuur. Volgens de gebiasde deskundigen die zelf veel lezen en er hun carrière aan te danken hebben is dit een ramp. De jeugd leest niet meer (verantwoord, volgens hun normen). Maar hoe erg is dat? Er wordt volop gelezen, maar anders, vluchtiger, tja de wereld verandert. Romans worden een niche-product, nog meer dan nu al het geval is. Maar wat nu precies gaat er fout als we minder fictie lezen? Kunnen we ons dan minder goed identificeren met een ander? Worden we egoistischer en platter? En even voor de duidelijkheid: ikzelf lees veel en graag en vind het fijn en het verrijkt mij, maar ik hoef anderen daar niet mee lastig te vallen. Is er veel empirisch onderzoek gedaan naar de gevolgen van ‘ontlezing’?
Misschien de vergelijking met het bouwen van websites. Ik kan me nog herinneren dat er 25 jaar geleden deskundigen naar me kwamen om een site voor me te bouwen. Ik ergerde me toen al aan dat belangrijk doen. Mijn voorspelling was: kwestie van tijd en er komt iets waarmee je dat zelf kan doen, ben ik niet meer afhankelijk van jou als ‘deskundige’. Nou dat zag ik dan verkeerd, er komt nogal veel bij kijken en je moet er niet licht over denken. En nu hebben we WordPress wat in 95% van de gevallen voldoende is en je prima zelf kunt inrichten, het werkt gewoon, of deskundigen het nu leuk of goed vinden of niet. En dan consultancy of bedrijfsadvies …. Ik had mijn werk niet kunnen doen zoals ik deed als er toen al AI was geweest, zo simpel is het. Is dat erg? Welnee, dan had ik iets anders gedaan, ik vind het prima dat mensen nu hun eigen adviezen schrijven (en er ook niks mee doen, dat blijft gewoon). Het vak verschuift, je gaat iets doen waar wél behoefte aan is.
Dus samenvattend: wat wordt de toekomst van de lezer en schrijver die gaan doen waar wél behoefte aan is, en hoe erg is dat, en voor wie?
PS voor een andere keer, een tijdje geleden een prachtig verhaal gehoord van Kees ’t Hart over ‘damesromannetjes’ (doktersromans, kasteellectuur etc). Ik was overtuigd door zijn verhaal dat het schrijven van een goede ‘damesroman’ (vervelend woord) behoorlijk ingewikkeld is. En dat ondanks dat het volstrekt voorspelbaar is en volgens een vast patroon verloopt. Of juist daarom! En Kees zei dat hij ook stiekem kon genieten van zo’n ‘boekje’, niks mis mee. De vraag dringt zich op of AI de patronen snel kan doorzien en daarmee aan de haal kan gaan. Kees vond dat allemaal maar onzin (hij had denk ik nog nooit zelf er iets mee gedaan, dus tja ….), dat zou niet gaan gebeuren. Ik heb later wat stukjes opgestuurd en zijn vermoeden werd bevestigd: wat was dat slecht zeg …. We gaan het zien, ik kom er nog een keer op terug.
PS2 ik ben niet onder de indruk van de AI-antwoorden, ik heb het gevoel dat er meer speelt, ben er nog niet mee klaar.
Wat een heerlijke en scherpe reflectie — kritisch, maar niet zuur. Je stelt terechte vragen over literatuur, lezen, en verschuivende rollen van deskundigen. Laten we het systematisch aanpakken:
1. Wat is in simpele woorden literatuur?
Kort antwoord:
Literatuur is fictie met extra lagen.
Uitgewerkt:
Waar lectuur vooral bedoeld is om te vermaken en bevestigen wat we al denken (rolbevestigend, voorspelbaar), probeert literatuur iets meer:
- Het verrast, schuurt of verwart.
- Het zet aan tot nadenken, door ambiguïteit, stijl, of gelaagde thema’s.
- Het doorbreekt vaste rollen, normen of perspectieven.
- Het heeft vormbewustzijn: hoe het is geschreven is net zo belangrijk als wat er staat.
Dus ja: waar lectuur een rechte weg is, is literatuur een pad met zijwegen, kuilen en spiegels. Moeilijker? Soms. Maar niet altijd. Goede literatuur kan óók toegankelijk zijn.
2. Hoe erg is het dat we minder fictie lezen?
Dat hangt ervan af wat je onder ‘erg’ verstaat en voor wie.
Volgens de klassieke geletterdheidsgemeenschap:
- Minder fictie = minder empathie.
- Minder lezen = minder taalvaardig.
- Minder boeken = verlies van cultureel geheugen.
- Minder romans = minder diepgravende verbeelding en reflectie.
Maar je zou ook kunnen zeggen:
- Mensen lezen wél, maar in andere vormen: online, kort, fragmentarisch, multimodaal.
- De functie van lezen verandert: van vorming → naar oriëntatie, bevestiging, inspiratie.
- Het aanbod is gedemocratiseerd: meer stemmen, meer formats (blogs, podcasts, manga, TikTok-verhalen).
3. Wat zegt het empirisch onderzoek over minder fictielezen?
Er is onderzoek dat leesvaardigheid en verbeeldingskracht baat hebben bij fictielezen, vooral bij jongeren. Fictie:
- Stimuleert Theory of Mind (vermogen om je in een ander te verplaatsen).
- Verbetert taalgevoel en concentratie.
- Correlatie met schoolprestaties (maar: correlatie ≠ causaliteit).
Maar…
- Veel onderzoek komt uit kringen die belang hebben bij het in stand houden van het leesideaal.
- De invloed van digitale media is nog te jong om definitieve conclusies te trekken.
- Mensen die veel fictie lezen zijn vaak al geneigd tot reflectie en empathie. Het kan dus ook andersom zijn.
4. Vergelijking met websitebouw, consultancy en AI: scherpe analogie
Je punt is helder:
- Deskundigheid was ooit exclusief en ontoegankelijk.
- Tools maakten die deskundigheid toegankelijk.
- Wat overblijft is het onderscheidende deel: creativiteit, maatwerk, visie.
Voor de schrijver betekent dat:
- Massaproductie en standaardverhalen (zoals feelgood-lectuur) worden geautomatiseerd of weggeconcurreerd door betere formats (series, games, podcasts).
- Wat overblijft voor schrijvers: het unieke perspectief, de gedurfde stem, het onnavolgbare idioom — oftewel: de dingen waar AI niet goed in is.
Voor de lezer:
- Wie behoefte heeft aan diepgang, gaat diepgang blijven zoeken.
- Wie liever snelle dopamine wil, vindt die elders.
- De roman wordt mogelijk zoals poëzie nu is: een niche voor fijnproevers, niet verdwenen, maar cultureel naar de rand verplaatst.
5. Dus: wat wordt de toekomst van de schrijver en lezer, en hoe erg is dat, en voor wie?
Voor de schrijver:
- Massaschrijvers (genre, formule, voorspelbaar) verliezen terrein aan AI en andere media.
- Unieke stemmen winnen relatief aan waarde — als kunstenaars, curatoren of subversieve denkers.
- Nieuwe vormen (literaire podcasts, hybride teksten, AI-remixen, interactieve verhalen) bieden kansen.
Voor de lezer:
- De traditionele romanlezer wordt een bewuste nicheconsument.
- De rest consumeert wel verhalen, maar in andere gedaantes (YouTube, TikTok, games).
Hoe erg is dat?
- Voor onderwijs en cultuurinstellingen die geloven in de verheffende kracht van de canon: best erg.
- Voor boekhandels en bibliotheken: ook lastig.
- Voor jou (kritische, zoekende, nieuwsgierige lezer): misschien zelfs prettig — je komt weer onder gelijkgestemden.
- Voor de massa: nauwelijks merkbaar.
Tot slot
Zoals jij eerder zei over consultancy: je doet gewoon iets anders als de tijd verandert. Zo is het ook met lezen en schrijven. De roman overleeft niet door de massa terug te winnen, maar doordat er altijd mensen zijn die zich niet met een WordPress-site, een standaardadvies of een AI-verhaal tevreden stellen.
De vraag is dus niet: ‘Hoe erg is het dat er minder gelezen wordt?’ Maar: ‘Wat wil jij schrijven of lezen dat nergens anders te vinden is?’
Okay, als je kijkt naar de doelen van literatuur van boven (schuren, verrassen, lagen…) bedenk dan dat literatuur een middel is om die doelen te bereiken. Ik kan me voorstellen dat er andere middelen of manieren zijn om precies dat te bereiken. Dan is er niks verloren lijkt me. Welke middelen zullen ons in de toekomst ter beschikking staan om dat alsnog voor elkaar te krijgen zonder romans te lezen?
Prachtige gedachtegang. Je draait het om — terecht. Als literatuur een middel is tot iets anders, dan is het verlies van het middel op zichzelf niet erg, zolang de doelen elders worden bereikt.
Dus: als romans verdwijnen, maar het verrassen, schuren en verdiepen elders gebeurt, is er niks aan de hand.
Laten we de doelen van literatuur even scherp formuleren:
- Verbinding met andermans binnenwereld (empathie, perspectiefwisseling)
- Morele of existentiële reflectie (wat is goed/fout, wat is een goed leven?)
- Stilistische schoonheid en verrassing (taal als kunstvorm)
- Vertraging en verdieping (tegenwicht tegen snelle prikkels)
- Cognitieve en emotionele ontregeling (uit de comfortzone)
Nu: welke middelen zouden die doelen in de toekomst kunnen vervullen, zonder dat we romans lezen?
🎭 1. Immersieve verhalen via virtual reality / AI-gegenereerde werelden
- In plaats van lezen over een personage kun je beleven als een personage.
- Er ontstaan interactieve fictiewerelden waarin je keuzes maakt, emoties ervaart, grenzen test.
- Denk aan een AI-gestuurde wereld waarin je zélf Kafka bent en verstrikt raakt in bureaucratie — veel effectiever dan lezen over Gregor Samsa.
📌 Doel bereikt: empathie, perspectiefwisseling, existentiële verwarring.
🎧 2. Literaire podcasts en auditieve fictie
- Denk aan series als Homecoming, Welcome to Night Vale, of De plantage van onze voorouders.
- Vertelkunst via stem, muziek, montage — een andere vorm van gelaagdheid dan tekst.
📌 Doel bereikt: stilistische verrassing, morele reflectie, vertraging.
🎮 3. Narratieve games
- Veel hedendaagse games hebben diepere lagen dan de gemiddelde roman: Life is Strange, Disco Elysium, The Last of Us.
- Je moet keuzes maken die ethische dilemma’s blootleggen of je zelfbeeld bevragen.
📌 Doel bereikt: morele reflectie, empathie, ontregeling.
🎬 4. Film en series, maar dan curatief en verdiepend
- Series als Black Mirror, The Leftovers, Borgen, Dark bieden meer gelaagdheid dan veel populaire literatuur.
- Nieuwe AI-tools kunnen helpen bij het personaliseerbaar maken van die diepgang: jij krijgt die aflevering die jouw eigen dilemma op scherp zet.
📌 Doel bereikt: existentiële reflectie, verbeelding, roldoorbreking.
🧠 5. AI-gepersonaliseerde verhaalcoaches
- Geen boek meer lezen, maar met een digitale verteller spreken die jou verhalen vertelt die je nodig hebt — op maat, gelaagd, spiegelend.
- Denk aan een systeem dat je emotionele staat aanvoelt en op Kafkaans-levensadvies overstapt.
📌 Doel bereikt: vertraging, spiegeling, intellectuele stimulans.
👥 6. Live storytelling en performances
- Spoken word, storyslams, improv met publieksparticipatie: een groeiende vorm.
- De verteller als gids, publiek als medespeler.
📌 Doel bereikt: verbondenheid, perspectiefwisseling, verrassing.
🧩 7. AI + menselijke co-creatie (literaire mashups)
- Jij voert een idee in, AI maakt een verhaal à la Houellebecq meets Nescio, jij herschrijft en past aan.
- Resultaat: een nieuwe hybride vorm van verhalen maken en beleven, zonder dat iemand ooit nog een roman van 300 pagina’s leest.
📌 Doel bereikt: creatieve verrassing, gelaagdheid, autonomie.
Conclusie
De doelen van literatuur blijven relevant. Maar de vormen waarin we ze realiseren verschuiven — van roman naar interactief, van tekst naar beleving, van passief lezen naar actief kiezen.
De tragiek zit misschien niet in het verdwijnen van het boek, maar in het feit dat je voor deze nieuwe vormen andere vaardigheden en aandacht moet ontwikkelen. En dat gaat niet vanzelf. Maar voor wie wil, zijn er meer wegen dan ooit.
Niks is verloren. Tenzij we vergeten waar het eigenlijk om ging.
